قدیمی ترین و منحصربه فردترین سد قوسی جهان حاصل محاسبات دقیق معماران ایرانی دوران باستان - مقاله های علمی

به گزارش مقاله های علمی، هنر معماران قدیمی کشورمان به خصوص در دوران ایران باستان هنوز هم مایه شگفتی معماران امروزی است که حتی با دقیق ترین محاسبات ریاضی و فیزیک هم نتوانسته اند به رمز و راز این ساخت و سازهای شگفت انگیز که درگوشه و کنار کشورمان به چشم می خورند پی ببرند.

به گزارش مقاله های علمی، سد کریت یکی از این سازه های منحصربه فرد است که می توان آن را حاصل نبوغ معماران ایرانی در قرن های گذشته دانست؛ سدی قدیمی در طبس که عنوان اولین سد قوسی جهان را یدک می کشد.

شاید خیلی ها نمی دانند که از 2 هزار سال پیش تا اوایل قرن بیستم، بلندترین سدهای قوسی جهان مثل ایزدخواست فارس، کبار قم و کریت طبس، در ایران ساخته شده بودند. آن زمان هنوز گینس پا به جهان نگذاشته بود و خبری از ثبت رکوردهای اینچنینی نبود، درغیر این صورت حتما نام سد باستانی و زیبای کریت، به عنوان رکورددار بلندترین سد در جهان ثبت شده بود. محاسبات به کار رفته در ساخت این سد آنقدر دقیق است که رئیس سابق کمیته بین المللی سدهای بزرگ، سد کریت را شگفت آورترین ساخته دست بشر در قرون وسطی می نامد.

سد دو قوسی و بسیار قدیمی کریت، در فاصله 50 کیلومتری جنوب شرق شهرستان طبس در یزد و در میان رشته کوه های برافراشته شتری نهاده شده است. بعد از طی 50 کیلومتر در جاده طبس- دیهوک، مسیری وجود دارد که به روستای سروند می رسد و بعد از گذشتن از این روستا، جاده وارد روستای دیگری به نام ماودر می گردد. تا اینجا مسیر، ماشین روست، ولی اگر می خواهید این سد منحصربه فرد را از نزدیک ببینید از اینجا به بعد باید کفش آهنین به پا کنید! چراکه حدود ده کیلومتری را باید پیاده طی کنید.

این مسیر صعب العبور پر است از صخره های آهکی ستبر و زیبا؛ در طول مسیر می توانید از تماشا آبشارها هم لذت ببرید تا طولانی بودن راه را حس نکنید! البته وقتی به این نکته فکر کنید که حدود هزار سال پیش، سازندگان این شاهکار مصالح مورد نیازشان را برای ساخت این سد با مشقت و سختی زیاد از همین راه و از میان تخته سنگ ها، کوه ها و آبشارها عبور می دادند حتما ذوق و شوقتان برای رسیدن به انتهای مسیر و تماشای سازه دست ساز آنها بیشتر می گردد. البته بهتر است بدانید که این مسیر صعب العبور تقریبا به همان شکل گذشته اش به جای مانده و تغییر زیادی ننموده.

نام سد کریت، از نام روستایی گرفته شده که در 40-30 کیلومتری این سد نهاده شده است. مهم ترین نکته ای که درباره این سد وجود دارد، نحوه مکان یابی ساخت این شاهکار به وسیله معماران و سازندگان آن در آن دوران است؛ اینکه آنها در آن سال ها، چطور به این نکته پی برده اند که این مکان، مناسب ترین محل برای ساخت چنین سدی است!؟

سد ضد زلزله

دکتر یعقوب دانش دوست- دکترای معماری و شهرسازی- است و تجربیات فراوانی در بازسازی بناهای تاریخی دارد، او یکی از افرادی است که تحقیقاتش درباره این سد را در قالب یک کتاب منتشر نموده است؛ او می گوید: روش سدسازی به شکل قوسی، روشی قدیمی در ایران است.

سد کریت با وجود گذشت سال ها هنوز هم شکل قوسی خودش را حفظ نموده و در عکس های هوایی گرفته شده هم، این موضوع به خوبی قابل مشاهده است. البته سدهایی با فرم قوسی شکل، مقاومت بسیار بالایی دارند و در مقابل فشارهای ناگهانی مثل زلزله، ریزش کوه و حوادث طبیعی مقاومت خوبی از خودشان نشان می دهند.

زمین لرزه، واکنش طبیعی زمین در مقابل انرژی زیادی است که در طی سال ها در آن انباشته شده؛ یعنی زمین با ایجاد لرزش، در ریشترهای مختلف، انرژی اش را تخلیه می نماید. مردم کشورهایی که روی نوار زلزله خیز کره زمین زندگی می نمایند، خاطره خوشی از این لرزش ها ندارند. اینها را گفتیم تا از مقاومت سد کریت در برابر یک زلزله قدرتمند بگوییم که سال ها پیش رخ داده و این سد از آن جان سالم به در برده است.

دکتر ناظمی، محقق و زمین شناس در این باره می گوید: 25 شهریور ماه 1357، زمین لرزه ای با قدرت 4/7 ریشتر طبس را لرزاند. این سد با وجود اینکه در معرض یک زلزله شدید نهاده شد اما نه تنها تخریب نشد که حتی ترک هم برنداشت.

اما قبل از اینکه درباره نوع ساخت و مصالح به کار رفته در بدنه این سد ضدزلزله صحبت کنیم، بهتر است اطلاعاتی درباره شکل ظاهری سد کریت داشته باشید. دکتر ناظمی در این باره می گوید: ارتفاع قسمت بیرونی سد از کف رودخانه، 52 متر و عمق حوضچه آبگیر20 متر و طول آن در قسمت تاج52 متر و ضخامت تاج هم 2/1 متر است. نکته جالب اینجاست که سد کریت محل مخصوصی برای خروج آب اضافی بعد از پرشدنش ندارد، برای همین آب های اضافی ناشی از سیلاب ها، بعد از پر شدن سد، از روی بدنه سد بیرون می ریخته و این موضوع نشان می دهد که بدنه سد بسیار محکم ساخته شده که با وجود گذر سیلاب های زیاد از روی آن خراب نشده است.

مصالحی که در ساخت بدنه سد به کار رفته، جالب است.

ناظمی درباره این مصالح می گوید: مصالحی که درساخت سد به کار رفته ساروج و سفیده تخم مرغ بوده. تخم مرغ همواره ماده بسیار ارزشمندی بوده اما چون می خواستند سد مقاوم باشد، از چسبندگی تخم مرغ در بدنه سد استفاده نموده اند. ماده اصلی به کار رفته در بدنه سد هم ملات آهک و شن و خاک است که مقاومت زیادی در برابر انحلال و تخریب دارد. سازندگان علاوه بر استفاده از ساروج و ملات، در زمان های دیگر هم که سد به تعمیر نیاز داشته، از آجر و سنگ استفاده نموده اند.

معماران این سد700 سال پیش، برای ساخت آن، یک دره تنگ و باریک و برای جمع شدن آب هم یک دشت نسبتا صاف را در نظر گرفته بودند. این سد در دو مرحله کامل شده است. حدود 150 سال قبل چهار متر به ارتفاع سد اضافه کردند که هم برای افزایش بهروه وری از سد بوده و هم این که مانع از متروکه شدنش می شد.

سدهای به صرفه

سدها انواع مختلفی از نظر شکل و نوع معماری دارند؛ آنها سه نوع هستند. تک قوسی، دو قوسی و سه قوسی. یک سری از سدها هم سدهای معمولی هستند که به دو دسته خاکی و بتونی تقسیم می شوند. در سدهای معمولی باید بدنه سد را مقاوم و با ضخامت زیاد بسازیم تا با وزن خودش جلوی فشار آب را بگیرد. این سدها مصالح ساختمانی زیادی مصرف می نمایند اما در سدهایی که به شکل قوس هستند، چون محل قوس به درون سد است، انرژی و نیروی زیاد فشار آب را خود سد تحمل نمی نماید و آن را به دیواره های کوه منتقل می نماید.

ماده اصلی به کار رفته در بدنه سد، ملات آهک، شن و خاک است. سازندگان علاوه بر استفاده از ساروج از آجر و سنگ هم برای کامل کردن سد استفاده کردند

سدهای قوسی باید در دره باریکی ساخته شوند و دیواره هایشان هم باید آن قدر مقاوم باشند که فشار زیاد آب را تحمل نمایند. اینها را دکتر ناظمی می گوید و ادامه می دهد؛ سدهای قوسی به خاطر اینکه از مصالح کمی در ساخت آنها استفاده می گردد، خیلی به صرفه تر هستند. به خصوص اینکه سد کریت در یک منطقه صعب العبور واقع شده و حمل ونقل مصالح در این مسیر خیلی سخت بوده و بنابراین برترین راه این بوده که سازندگانش بتوانند با مصالح کم این بنا را برپا نمایند. سد امیرکبیر هم یکی از سدهایی است که به شکل قوسی ساخته شده. البته سدهای قوسی معایبی هم دارند. مثلا شرایط زمینی و محیطی خاص برای ساخت آنها باید وجود داشته باشد. مانند سد کریت که در دره تنگ نهاده شده است.

فکر بکر

سدهای قوسی مثل سد کریت مزایا و معایب مختلفی دارند اما نکته دیگری که درباره سد کریت وجود دارد این است که آب این سد در زمان های کم آبی و خشکسالی هم نسبتا خوب است. سازندگان این سد خلاقیت و ابتکار منحصربه فردی را در ساخت آن از خود نشان داده اند مثلا در دریاچه سد یک چاه حفر نموده اند که به برج آبگیری معروف است.

دکتر ناظمی در این باره می گوید؛ یک برج آبگیری به شکل یک چاه متصل به سد، در وسط دریاچه ساخته شده که به خاطر افزایش فشار آب در قسمت های عمیق دریاچه، از بالا به پایین ضخامت و قطرش زیاد می گردد. در داخل چاه موجود در برج آبگیری، سوراخ هایی وجود دارد که به درون دریاچه منتهی می گردد. محلی ها به این سوراخ ها قفل می گویند. قطر این سوراخ یا قفل ها بین 20-10 سانتی متر است. این قفل ها به شکل دایره هستند و داخل آن چوب یا پارچه می گذاشتند و با پتک به آن می زدند تا محکم گردد و آب بند بیاید. البته این سوراخ ها در فواصل و ارتفاع های مختلف و بسیار منظمی از هم ساخته شده اند.

در دوران گذشته، مردمی که از آب سد کریت استفاده می کردند در مواقع خشکسالی به سراغ آب ذخیره شده در چاه می رفتند؛ در زمان های کم آبی قنات ها و آب های زیرزمینی و با توجه به کاهش آب سد یا دریاچه در زمان های مختلف، یک کارگر ماهر که خیلی هم شجاع بوده، وارد این چاه می شده و چوب یا پارچه ای را که سوراخ گرفته بوده برمی داشته. به این ترتیب تراز پایین تری از آب سد تخلیه می شده و به این شکل آب از زیر سد عبور می نموده و به مصرف مردم روستای کریت می رسیده. در فصول آبگیری که نزولات جوی مثل باران زیاد بوده، همه سوراخ های باز شده را دوباره می بستند و سد دوباره پر از آب می شد.

در حال حاضر دیگر از سد کریت برای ذخیره آب استفاده نمی گردد، چون عمر مفید سد تمام شده و به گفته دکتر ناظمی، به جز 6-5 متر از داخل سد که قابل استفاده است، داخل آن پر از رسوب شده و عدم لایروبی در طول زمان، مانع از آبگیری مجدد آن می گردد.

البته در حال حاضر از این سد به صورت ویژه نگهداری نمی گردد چون چند وقتی است که بالاتر از این سد، یک سد بتونی و وزنی به شکل قوسی ساخته شده؛ همین که سد جدیدی برای آب گیری ساخته اند و آب به سد تاریخی کریت فشار نمی آورد، باعث می گردد احتمال تخریب آن از بین برود. نوع ساخت سد کریت به قدری خاص و مبتکرانه است که بسیار مورد توجه کارشناسان خارجی نهاده شده است. این سد باستانی در سال 1379، در لیست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

اختلاف نظرهای فراوانی در خصوص قدمت سد باستانی کریت طبس وجود دارد

700یا 1000 ساله

درباره قدمت سد کریت اختلاف نظر وجود دارد. به گفته دکتر محمد ناظمی- زمین شناس- شواهد و اسناد تاریخی بر جای مانده نشان می دهند یکسری تعمیرات در اواسط قرن پنج روی این سد زیبا اجرا شده که این به معنای آن است که این سد قبل از قرن پنج و بیش از 700 سال است که ساخته شده اما از طرفی زرتشتیان هم مدارکی دارند که نشان می دهد آنها سازنده سد کریت هستند که اگر فرض را براین ادعا بگذاریم، زمان ساخت سد به قبل از اسلام خواهد رسید. از طرفی پروفسورهانری گویلو که 30 سال روی قنات های ایران تحقیق نموده ساخت این سد را به دوران مغول نسبت داده است.

سد جدیدی که در کنار سد کریت ساخته اند باعث می گردد فشار آب به سد تاریخی آسیبی نرساند

دکتر ناظمی درباره قدمت سد کریت می گوید: به این حکایت دقت کنید: در تاریخ کرمان، اشاره ای به تعمیر بند(سد) کریت شده است: ملک قارود پس از رفتن برادر (آلب ارسلان) سفری به بلوچستان و جیرفت نمود و بر این بلاد امیر و نواب مشخص نمود و بند(سد) طبس را تعمیر کرد و با توجه به این نوشته سد کریت در اواسط قرن پنج تعمیر شده است و این نکته را نشان می دهد که زمان ساخت این سد قبل از قرن پنجم بوده. معنی حرف دکتر ناظمی این است که عمر سد بیش از هزار سال است.

هر چند محلی ها همچنان اصرار دارند که این سد باستانی متعلق به 700 سال پیش است. دکتر یعقوب دانش دوست هم درباره قدمت سد می گوید: سد کریت بسیار قدیمی است و عده ای می گویند که در دوران پیش از اسلام و به وسیله زرتشتی ها ساخته شده. من در این خصوص تحقیقاتی داشته ام که در کتابم منتشرشده اما مطالعه بقایای به جای مانده از نوع ساخت و نحوه معماری نشان می دهد که این سد متعلق به 700 سال پیش است.