خبرنگاران تصرف هرمز سنگ بنای مناسبات استعماری در خلیج فارس - مقاله های علمی

به گزارش مقاله های علمی، تهران-خبرنگاران- پرتغالی ها نخستین استعمارگرانی بودند که از غرب اروپا به خلیج فارس و هندوستان وارد شدند، حضور آنها به خلیج فارس همزمان با سال های نخست سلطنت شاه اسماعیل صفوی بود. آنها بیش از یکصد سال این منطقه را تحت استعمار خود قرار دادند و به اقتصاد و تجارت ایران ضربه زدند.

هرمز تا دوره صفویه به بندری در نزدیکی مصب رودخانه رودان (میناب) بر کناره خلیج فارس نزدیک بندر میناب امروزی گفته می شد، این بندر از مراکز تجاری و از عظیم ترین پایگاه های داد و ستد میان ایران، هندوستان و سواحل جنوبی خلیج فارس به شمار می رفت. بندر هرمز تحت حکومت حکام محلی قرار داشت که ملوک هرمز نامیده می شد و غالباً خراج گزار فرمانرواهای فارس بود. از 901 هجری آلفونسو آلبوکرک به فرمان پادشاه پرتغال به خلیج فارس آمد و در 913 هجری پس از نبردی به هرمز دست یافت. شاه اسماعیل صفوی به علت نداشتن نیروی دریایی مقتدر نتوانست در مقابل آلبوکرک اقدامی به عمل آورد در نتیجه، تصمیم گرفت با آنان از در مسالمت درآید. بنابراین نامه ها و سفیرانی میان شاه اسماعیل و آلبوکرک ردوبدل و مقرر شد که پرتغالی ها کشتی های جنگی در اختیار ایران قرار دهند اما یک سال بعد آلبو کرک درگذشت و پرتغالی ها به وعده خود عمل نکردند. اوضاع تقریباً به همین ترتیب بود تا اینکه شاه عباس به سلطنت رسید و پرتغالی ها را از جریزه هرمز بیرون کرد، در این زمان مانوئل پادشاه پرتغال خود را امپراتور پرتغال، شرق آفریقا و پارس می دانست آنها سراسر شرق آفریقا تا مالاگا و حتی بخشی از هند و چین را نیز در اختیار داشتند و عظیمترین امپراتوری سده 16 دنیا محسوب می شدند. پرتغالی ها می خواستند که بر تجارت آفریقا و آسیا سلطه داشته باشند و به همین دلیل هرمز را هم در اختیار دریافتد.

چگونگی ورود پرتغالی ها به هرمز

بعد از تشکیل شدن امپراتوری عثمانی و تصرف قسطنطنیه (استانبول کنونی) توسط ترکان و از میان رفتن راستا تجاری جاده ابریشم، روابط تجاری میان آسیا و اروپا با مسائل متعددی رو به رو شد. از طرف دیگر رقابت میان تجار ونیزی و دیگر اروپاییان بر سر کالاهای گران قیمت شرق، اروپاییان را به فکر یافتن راه های جدید تجاری در مناطق شرقی انداخت که به آغاز دور جدیدی از استعمار در کشورهای مسلمان به ویژه ایران و هند منجر شد. در سده پانزدهم میلادی بود که پرتغالی ها بیشتر از بقیه برای در دست دریافت این تجارت مهم تلاش کردند به همین دلیل ناوگان های بسکمک را به همراه دریانوردانی چون واسکو دوگوما، بارتولو مئو دیاس، پرودی کویلیان برای شناسایی این مناطق به شرق و سواحل جنوبی آفریقا، جنوب هند و عربستان فرستادند در واقع دنیاگردان پرتغالی آن روزگار، وابسته به دربار و فرمانده تحت امر پادشاه پرتغال بودند و در ماموریت های خود به ایران، گزارش مفصلی از اهمیت این سرزمین را به دربار پرتغال می فرستادند.

دریانوردان و مأموران امپراتوری همه بر این باور بودند که اگر پرتغال می خواهد، نبض تجارت آن روز دنیا را به دست بگیرد باید پایگاه و جایگاهی در خلیج فارس و دریای عمان داشته باشد، بنابراین از روزی که تنگه هرمز را کشف کردند، حدود 9 سال طول کشید تا دربار فرصت مناسب را برای اعزام ناوگان ها و نیروی های نظامی خود به منطقه را پیدا کند تا تمام رفت و آمد کشتی های تجاری را زیر نظر داشته باشد. آنها نخستین استعمارگرانی بودند که از غرب اروپا به خلیج فارس وارد شدند و هدف اصلی آنان، قبضه کردن تجارت در منطقه بود. پرتغالی ها به محض ورود به شرق، تجارت را که تا پیش از این در دست اعراب عمان و یمن بود به زور و اجبار از آنها گرفته و خود به دست دریافتد تا اینکه در 1506 میلادی آلفونسو آلفوکرک دریاسالار معروف پرتغالی که به مستعمرات پرتغال در آسیا سفر کرده بود به خلیج فارس رفت و با آن نواحی آشنایی پیدا کرد و بلافاصله با حضور در دربار مانوئل پادشاه پرتغال طرح خود را برای اشغال جزایر خلیج فارس ارایه کرد. آلبوکرک اعتقاد داشت، هر کشوری که سه نقطه مالاگا، عدن و هرمز را در اختیار داشته باشد بر تجارت دنیا حاکم می شود.

در هنگام حمله پرتغالی ها به جزیره هرمز، شاه اسماعیل به شدت درگیر جنگ با عثمانی ها بود به همین دلیل آلفونسو آلبوکرک با بیش از 20 کشتی جنگی به منطقه وارد شد و هرمز را اشغال کرد. آن ها بحرین، گمبرون (بندرعباس) و برخی مناطق دیگر را هم اشغال کرده، اوضاع را در دست دریافتد و برای جزایری که در اشغال داشتند، امیر هم معین کردند، بعد از این حادثه سیف الدین حاکم هرمز به صورت امیر خراج گزار پرتغال در صدر حکومت هرمز قرار گرفت. پرتغالی ها مرتب بر میزان خراج هرمز می افزودند. این خراج ظالمانه در طول چند سال، 6 برابر شد اما ماجرا به همین خراج ختم نمی شد. پرتغالی ها برای اینکه خاطرشان از تسلط بر منطقه راحت باشد در منطقه های مختلف استحکامات نظامی می ساختند و بدرفتاری، تحقیر و توهین هایشان نیز پا به پای ظلمی که در حق مردم محلی روا می داشتند، روز به روز افزایش می یافت. بارها مردم دست به شورش زدند و گاه حتی حاکمان محلی دست نشانده را به قتل رساندند تا در نهایت سربازان پرتغالی دست به کار شوند و دست به کشتار بزنند. در واقع ساکنان بنادر خلیج فارس، نزدیک به 120 سال، هزینه کم تجربگی شاه اسماعیل صفوی را می پرداختند که تصور کرده بود، می تواند پرتغالی ها را با زبان خوش راضی کند تا ایران را در منافع تجارت دریایی شریک کنند. دیگر پادشاهان صفوی وقتی متوجه شدند که چه گوهر گرانبهایی را به بیگانه تقدیم کرده اند که پرتغالی ها جای پایشان را در خلیج فارس محکم کرده و قصد بیرون رفتن نداشتند. در این دوره هرمز شهری زیبا، پررونق، مرفهی بود. عظمت شهر و جزیره هرمز به قدری زیاد شد که 2 سده بعد و تا زمانی که توسط پرتغالی ها اشغال شد، مرکز ولایات خلیج فارس از جمله بحرین محسوب می شد، بنابراین تسلط پرتغالی ها بر هرمز برای اقتصاد ایران بسیار زیان بار بود.

انتهای بر استعمار پرتغالی ها در جزیره هرمز

با تمام گرفتاری هایی که شاهان صفوی در جبهه های شرق با ازبکان و در جبهه های غرب با ترکان عثمانی داشتند، همیشه نیم نگاهی به حضور پرتغالی ها در جنوب ایران و اخراج آن ها از این مناطق داشتند اما این امر برای شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب مقدور نبود بنابراین تسلط پرتغالی ها بر امور تجاری و اقتصادی هرمز تا دوره شاه عباس اول ادامه یافت اما سپاهیان شاه عباس به رهبری امام قلی خان در 1623 میلادی و به کمک انگلیسی ها، پرتغالی ها را از هرمز بیرون کردند. در واقع شاه عباس پس از برقراری صلح با عثمانی تصمیم گرفت که با کمک انگلیسی ها، پرتغالی ها را از جزیره هرمز بیرون و دست آنها را از آنجا کوتاه کند. در زمان شاه عباس اول، شرایط دفاعی ایران با یک سده پیش بسیار تغییر کرده، حکومت ایران قدرت بیشتری یافته بود و ایرانی ها توانسته بودند بحرین، گمبرون و... را در اختیار بگیرند و در کنار پرتغالی ها تجهیزات و استحکامات نظامی بسازند از طرف دیگر دربار پرتغال قدرت و شوکت قبل را نداشت و مهم تر از این ها برای تجارت دریایی خود رقیب سرسختی مانند انگلیسی ها پیدا کرده بودند که دست طمع به طرف هند دراز کرده و کمپانی هند شرقی را راه انداخته و داشتند رشته کارِ استعمارگری را از دست پرتغالی ها در می آوردند. بدین ترتیب سپاه ایران با قدرتی که یافته بود، توانست نه تنها جزیره هرمز را آزاد سازد بلکه پرتغالی ها را تا مومباسا در کنیا مجبور به عقب نشینی کند و این مقدمه ای برای شکست های پی در پی پرتغال در شرق آفریقا شد و با حمایت شاه ایران، رهبر مسقط پیروز شد، قلعه عظیم مومباسا را در جنگ خونینی که به جنگ صلیبی مومباسا معروف است، تصرف کند. بدین ترتیب پرتغالی ها پس از یک سده حضور استعماری در خلیج فارس در برابر لشکریان شاه عباس اول وادار به عقب نشینی شدند.

بناهای پرتغالی ها در هرمز

از تسخیر هرمز توسط پرتغالی ها اکنون تنها چند قلعه باقی مانده است، البته این بناها تا حدود زیادی آسیب دیده اند. چیرگی پرتغالی ها براین آبراه مهم دریایی 110 سال طول کشید. در این مدت آنها به ساختن دژها و استحکاماتی پرداختند که از آن جمله می توان به دژهای هرمز، قشم و لارک اشاره کرد. انتها در 1623 میلادی این قلعه و دیگر پایگاه ها در دهانه خلیج فارس به تصرف لشکر امام قلی خان یکی از سرداران صفوی درآمد. قلعه پرتغالی های قشم شامل انبارهای اسلحه، آب انبار عظیم، اتاق های سربازخانه، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی و تالار است. در 1387خورشیدی در پی حفاری های شرکت برق در محدوده 500 متری قلعه پرتغالی ها، تونل قدیمی متصل به این قلعه در قشم کشف شد. این تونل که به قلعه پرتغالی ها متصل است، راه فرار فرماندهان و نیروهای نظامی پرتغالی و همچنین مکان نگهداری مهمات نظامی آنان بوده است. این تونل به طول حدود سه کیلومتر ادامه دارد.